استان فارس در بخش جنوبی کشور با مساحتی حدود ۱۳۳ هزار کیلومتر مربع ، به طور تقریبی ۱/۸ درصد از وسعت کشور را به خود اختصاص داده است که از این لحاظ پنجمین استان بزرگ ایران محسوب می شود. این استان از شمال به استان اصفهان، از شمال‌شرق به استان یزد، از جنوب به استان هرمزگان، از غرب و جنوب غرب به استان بوشهر و از شمال‌غرب به استان کهگیلویه و بویراحمد محدود می شود.
مرکز استان فارس، شهر شیراز است و از شهرهای مهم آن می توان شهرهای مرودشت، کازرون، جهرم و فسا را نام برد.
موقعیت جغرافیایی
استان فارس در مسیر اصلی ارتفاعات زاگرس قرار گرفته است. این استان در نواحی شمال و شمال غرب از ارتفاعات به هم پیوسته همراه با دره های عمیق تشکیل شده و در قسمت های جنوب و جنوب غرب در حد فاصل کوه ها، دشت های حاصلخیز شیراز، کازرون، تبریز، مرودشت قرار گرفته که توسط رودها آبیاری می شود.
کوتنگ-بوانه های زاگرس، بخش اعظم استان را در برگرفته است. بخشی از استان فارس در زاگرس چین خورده و بخش دیگری از آن در زاگرس مرتفع قرار دارد. بخش چین خورده رشته کوه زاگرس، به سه قسمت زاگرس شمال غرب در منطقه کرمانشاه و ایلام، زاگرس میانی در منطقه لرستان و بختیاری و زاگرس جنوب شرق در منطقه فارس، تقسیم می شود. امواج چین خوردگی ها در سرزمین فارس، ملایم تر و باز تر است و بیشتر به صورت چاله های ناودیسی و برجستگی های طاقدیسی ساده مشخص می شود. همین چاله های ناودیسی به مرور زمان تبدیل به دشت های وسیع شده است. باید ذکر کرد که ناهمواری ها در استان به تبعیت از روند اصلی زاگرس دارای جهت شمال غرب–جنوب شرق بوده و در قسمت های شمالی مرتفع هستند و کوه هایی چون دنا با ارتفاع ۴،۲۷۶ متر و کوه سفید با ارتفاع ۳،۹۴۲ متر را در خود جای داده اند.
براساس مطالعات زمین شناسی، ارتفاعات استان فارس به دوران دوم و سوم زمین شناسی تعلق دارند. تاثیر عوامل متفاوت زیست محیطی و شرایط خاص اقلیمی باعث پیدایش پدیده های مهم جغرافیایی و زمین شناسی چون: تنگه های طبیعی، گنبدهای نمکی، دریاچه ها و بلایا، ناودیس های معلق، آبشارها، کویر، جنگل شده است.
امهارلوز دیگر پدیده های منحصر به فرد استان می توان به تنگه های طبیعی چون: تنگ خاني، تنگ هرايز، تنگ بوان، تنگ الله اكبر، تنگ بستانک یا بهشت گمشده، تنگ ايج، تنگه لاي تاريک، تنگ استهبان، تنگ پلنگان، تنگ لاي زنگان، تنگ زي طشت، تنگ جزين يا گزين، تنگ خرقه و تنگ براق، تنگ ابوالحیات که بیشتر بر اثر فرسایش رودخانه ای در طاقدیس های رسوبی شکل گرفته اند، اشاره کرد.
به واسطه کوهستانی بودن منطقه و وجود دشت های فراوان در بین ارتفاعات و بسته بودن آنها، چاله ها و زمین های پستی به وجود آمده که باعث تشکیل حوزه های آبریز فصلی و دایمی شده اند. در سطح استان حوزه های آبریز بسته ای مانند دریاچه طشت بختگان، مهارلو، کافتر، فامور وجود دارد. در کنار این حوزه های آبریزی، تعدادی حوزه های بسته ی فصلی نظیر: دریاچه های کاریان، دشت ارژن، کفه خنج در دشت خنج وجود دارد. از دریاچه های مهم دیگر استان می توان به دریاچه فامور یا پریشان، دریاچه کافتر یا شادکام، دریاچه و تالاب ارژن اشاره کرد. به جز دریاچه ها، رودخانه های فراوانی، به صورت فصلی و دایمی در این سرزمین در جریان است که مهم ترین آنها عبارتند از: رودبال، زهره، دالکی، شور جهرم، شاپور، شادکام، شش پیر، شور لار، فهلیان، قره آقاج، کر، مارگون، مند و مهران.
استان فارس به دلیل نزدیکی به خلیج فارس در نواحی جنوبی و ممارگونجاورت با کویر در نواحی شمال شرق، جهت ناهمواری ها و چین خوردگی ها، ارتفاع، عرض جغرافیایی و دیگر عوامل دارای سه ناحیه آب و هوای اصلی به شرح زیر است:
الف : ناحیه کوهستانی شمال، شمال غرب و غرب: مرتفع ترین مناطق و کوه های استان را در خود جای داده است و دارای زمستان های سرد و تابستان های معتدل است.
ب : ناحیه مرکزی: نسبت به ناحیه اول ارتفاع کمی دارد این ناحیه در زمستان دارای آب و هوای معتدل همراه با بارش و تابستان های معتدل دارد.
ج : ناحیه جنوب و جنوب شرقی: این ناحیه به دلیل کم بودن ارتفاع، عرض جغرافیایی پایین تر و شکل گیری جهت کوه ها یعنی شرقی – غربی دارای آب و هوای معتدل در زمستان و بسیار گرم و خشک در تابستان است.
پیشینه تاریخی
سه هزار سال پيش از میلاد، اقوا ى که خود را «آريايى» مى نامیدند، از جنوب روسيه امروزى به «فلات ايران» سرازير شدند و پس از درگيرى هاى فراوان با بوميان این سرزمین یعنی اقوام ایلامی، به پيروزى رسيدند و ایران را به عنوان محل سکونت خود انتخاب کردند. بيشتر اين آريايي ها، چوپان، گله دار و کوچ نشين بودند و به صورت قبيله اى زندگى مى کردند. آنان دارای دينی با بينش توحيدى بود. آنان به خداى يگانه و بزرگى به نام «اهورامزدا» ايمان داشتند و نيروهاى طبيعي، مانند آب، آتش و خاک و خورشيد را داراى «فره ايزدى» مى پنداشتند و سرچشمه بدی ها و تاريکى ها را در وجود «اهريمن» مى جستند. در آن زمان پارس تنها سرزمینی بود که دین زرتشتی حقیقی و نوشته های آن در آنجا محفوظ مانده بود. آريايي ها، قبيله هاى بزرگى داشتند که معروف ترین آنها عبارت بودند از: پارسيان، مادها، سکاها، بلخيان، سغديان، خوارزميان، هراتيان و پارتيان.
پارسيان که جزو طایفه از اقوام بزرگ آریایی ها بودند به سرزمین پهناور فارس مهاجرت کردند و در چند مکان، از جمله در «اَنشان يا ماليان» امروزى در ۴۶ کيلومترى شمال شيراز و پاسارگاد ساکن شدند. استان فارس مرکز امپراطوری بزرگ هخامنشیان با پادشاهی کوروش بود و پاسارگاد نخستین پایتخت آنان به شمار می آمد ولی بعدها مرکز حکومت آنان به همدان انتقال يافت. در اواخر سده هشتم پيش از ميلاد، مادها در ايران غربى، گرد هم جمع شدند و در طی صد سال جنگ با آشوریان توانستند آنان را شکست دهند و حکومتی بزرگ با قدمت ۱۲۰ سال تشکیل دهند. در دوره ساسانیان نیز کازرون و بیشاپور پایتخت ایران محسوب می شد. فارس بین سلسله‌های بسیاری دست به دست شد و آثار باستانی و تاریخی زیادی از آن ها به جای ماند که هر کدام به عنوان میراث جهانی ارزش‌های خود را دارند و بازگوکننده تاریخ استان، ایران و غرب آسیا هستند. ویرانه‌های پاسارگاد، بیشاپور، تخت جمشید، حمام خانه ده کهنه یا لامرد و شهر گور و کاخ ارشیر فیروزآباد همگی بیانگر این موضوع است.
بعد از اسلام نیز استان فارس مرکز سلسله‌های «آل بویه» و «زندیه» بوده است و در دوران قاجاریه نیز از مراکز مهم حکومتی به شمار می رفت.
پس از پیروزی مسلمان بر ایران، آنان به پيروى از ساسانيان، ايالت فارس را به پنج ولايت که هر کدام را يک کوره مى گفتند، تقسيم کردند. اين تقسيم بندى تا حمله مغولان برجاى بود. پنج کوره فارس عبارت بود از: «کوره اردشير خوره» که مرکز آن شيراز بود، کوره شاپور خوره که مرکز آن شهر شاپور بود، «کوره ارجان» که مرکز آن به همين نام بود، «کوره استخر» که مرکز آن پرس پليس بود و «کوره دارابجرد» که مرکز آن دارابجرد بود. در زمان ضعف قدرت خلافت در قرن سوم هـ.ق، فارس به تصرف يعقوب ليث موسس سلسله صفاريان درآمد. وى شيراز را تصرف کرد و برادرش عمروليث مسجد جامع بزرگى در شهر ساخت که هنوز پابرجاست. پس از آن فارس به تصرف آل بوبه درآمد و عضدالدوله ديلمي بر بيشتر ايران و قسمتى از بين النهرين تسلط يافت. از کارهاى برجسته او ساختن بند امير بر رود کر بود. پس از انقراض حکومت آل بويه، سلجوقيان بر فارس مسلط شدند. با ضعف سلاجقه، «سنقرابن مودود »، دودمان اتابکان فارس را تاسيس کرد. اين دودمان، در سال ۵۴۳ هـ. ق، بر سرزمين فارس فرمانروايى کرد و آخرين فرمانرواى آن، «آبش خاتون»، پس از يک سال سلطنت در سال ۶۶۷هـ. ق، به همسرى «منکو تيمور»، يکى از پسران هلاکوخان مغول درآمد. از آن پس سلطنت وى نامى بيش نبود و چندى نگذشت که فارس به دست امراى مغول افتاد. در سال ۷۵۴ هـ. ق، امير مبازرالدين محمد پادشاه موسس «سلسله آل مظفر»، فارس را تصرف کرد. شاهان اين خاندان تا سال ۷۹۵ هـ. ق، که امير تيمور خاندان «آل مظفر» را برانداخت بر فارس فرمانروايى داشتند. در سال ۹۰۹ هـ. ق، فارس تخت تسلط شاه اسماعيل صفوى درآمد. در زمان او، فارس که مرکز آن شيراز بود، رونق بسیاری يافت و در اين دوران بود که الله وردى خان و پسرش امامقلى خان فرمانروايان کاردان و با تدبير فارس در زيبا ساختن و آبادانى شهر شيراز کوشيدند. در جنگ ميان نادرشاه و افغانی های غلزايى تحت فرمان اشرف افغان، فارس ويرانى فراوانى ديد. اين جنگ با شکست افغانی ها در سال ۱۱۴۲ هـ. ق، پايان يافت. پس از مرگ نادر، بار ديگر فارس دستخوش پريشانى شد، ولى با روى کار آمدن کريم خان زند، صلح و آبادى به اين ناحيه بازگشت. آثار ارزشمندي، به ويژه در شهر شيراز از زمان زمامداری کریم خان، به جاى مانده است. پس از مرگ کريم خان در سال ۱۱۹۳ هـ. ق، بر سر جانشينى او ميان بازماندگانش اختلاف پیدا شد و سرانجام، لطفعلى خان زند به فرمانروايى رسيد. پس از آن، فارس در جنگ هاى لطفعلى خان زند و آقا محمد خان قاجار آسيب فراوان ديد و سرانجام خاندان قاجاريه به حکومت رسیدند. پس از وفات فتحعلى شاه در سال ۱۲۵۰ هـ. ق، پسرش حسينعلى ميرزا فرمان فرما در فارس به دعوى سلطنت برخاست، اما کارى از پيش نبرد. فارس در دوران قاجاريه، همچنان از ايالات آباد و پراهميت کشور به شمار مى آمد و راه ارتباطى خليج فارس و مرکز به عنوان نخستين خاکريز، مورد توجه خاص استعمارگران بود. پس از قاجار، اگر چه فارس نقش ارتباطی مهم خود را از دست داد، ولی به علت داشتن آثار با ارزش سیاسی و تاریخی و آرامگاه های دانشمندان، شاعران و عرفای بزرگی چون سعدی، حافظ، ابوعبداله، ملاصدرا، خواجو، شیخ روزبهان و بو اسحاق کازرونی و غیره همچنان به عنوان یکی از پرآوازه ترین استان های ایران با شهرتی جهانی در گستره فرهنگ، ادب و عرفان از جایگاه ویژه ای برخوردار است.
اقوام و زبان
اقوام پارسی که شاخه ای از اقوام آریایی ها بودند از حدود سه هزار سال پیش سرزمین فارس را به عنوان محل سکونت خود برگزیدند. امروزه ساکنین اصلی این استان از قبایل مختلفی ازجمله: ایل قشقایی، ایل خمسه و ایل ممسنی تشکیل شده اند.
زبان بیشتر مردم فارس، فارسی است و به گویشهای مختلف محلی صحبت می کنند. پاره ای از قومیت های ساکن در فارس نیز به زبان های غیر فارسی صحبت می کنند. زبان ایل قشقایی، ایل بهار لو، ایل اینالو و طایفه هایی مانند خلج، قرایی، شاهسون و افشار ترکی است و ایل عرب فارس به زبان عربی صحبت می کند. اما گویش‌هایی مانند لارستانی، قشقایی، سیوندی، دوانی، لری و اردکانی نیز در این استان رواج دارد. که گویش اردکانی در ایران منحصر به فرد بوده واین گویش باز مانده از پارسی پهلوی است. گویش مردم سیوند فارس به دلیل آمیخته نشدن با عربی و تعلق به زبانهای ایرانی شاخه شمال غربی درخور اهمیت است .اما گویش لارستانی با زبانهای فارسی، لری و تاتی هم خانواده‌است. البته عشایر قشقایی به زبان ترکی قشقایی که هم خانواده زبان آذربایجانی است سخن می‌گویند. همچنین گویش لری در شهرستان ممسنی رواج دارد.
موقعیت اجتماعی و اقتصادی
استان فارس سهم عمده ای در بخش‌های اقتصادی كشور به ویژه كشاورزی و صنعت دارد. طبق گزارش آمارنامه كشاورزی، این استان با داشتن حدود یک میلیون و دویست هكتار سطح زیر كشت پس از استان‌های آذربایجان شرقی و خراسان، رتبه سوم را در كل كشور دارد. استان پهناور فارس، به دلیل گستردگی، تنوع اقلیم و حاصلخیزی خاک، یکی از قطب های مهم کشاورزی کشور به شمار می آید و سهم قابل توجهی از تولید محصولات و فرآورده های کشاورزی کشور را به خود اختصاص داده است. به طوری که در بسیاری از محصولات کشاورزی جایگاه اول تا سوم را دارا است. به عنوان مثال در بخش تولید گندم، رتبه دوم در كشور را دارد. در کنار تولید محصولات كشاورزی، در تولید صنایع غذایی كه یكی از نیازهای مبرم كشور است، رشدی چشمگیری یافته است. براساس اطلاعات موجود، بیش از ۲۰۰ واحد صنایع غذایی در این استان فعالیت دارند كه تولید مواد غذایی نظیر روغن، قند، شكر، گوشت و دیگر مواد غذایی را برعهده دارند.
در بخش صنعت، استان فارس پس از استان‌های تهران، مازندران، اصفهان، مركزی و خراسان دارای مقام ششم در كشور است. تركیب صنعتی استان به طور معمول، از صنایع الكترونیكی، شیمیایی، ریسندگی، بافندگی و صنایع غذایی تشكیل شده است. بیشترین سهم صنایع الكترونیكی به كارخانه‌های مخابراتی ایران – كما- تعلق دارد كه از سال ۱۳۴۸ در این استان شروع به تولید كرده است. كارخانه لاستیك‌سازی دنا یا بریجستون- یكی از چهار تولیدكننده بزرگ لاستیك‌سازی ایران، در این استان قرار گرفته است. در زمینه صنایع ریسندگی، بافندگی و چرم‌سازی نیز سهمی عمده در تولید محصولات نساجی و فرش بافی دارد. در سال‌های اخیر صنعت پتروشیمی استان نیز توسعه قابل توجهی یافته است. پالایشگاه شیراز از سال ۱۳۵۲ آغاز به كار كرده و فرآورده‌هایی مانند گاز مایع، بنزین معمولی، بنزین سوپر و ... را تولید می‌كند.
سوغات
انواع عرق گیاهی چون عرق شاتره، نسترن، بيديمشك، اترج، تارونه، بهار نارنج، نعنا چهل گياه، كاسني و نیز انواع شربت هاي طبيعي مانند شربت به ليمو، نارنج، گل گاوزبان و كيالك از بهترين سوغاتي هاي شيراز به حساب می آید. از دیگر سوغاتي هاي مهم فارس و شيراز همچنین باید گلاب ميمند و آبلیمو شیراز را اضافه کرد. فالوده شیراز از دیگر نوشیدنی های شیراز است.
در بخش شیرینی‌ها نیز می توان: حلوای ارده، حاجی بادام و نان کماج نی ریز، نان کلوچه‌ای یا کماچ فسا، نان یوخه، لوز، مسقطی را نام برد.
سوغاتی های بخش کشاورزی استان عبارتند از: انار مهارلو، انجير و زعفران استهبان، پرتقال داراب، رب انار ارسنجان، حنا لارستان، خرمای جهرم، گردو اقلید
در بخش صنایع دستی باید از: فلزکاري، خاتم کاري، قالي، گلیم، گبه، حصير، منبت کاري، کنده کاري، ظروف سفالي، گيوه، نمد مالي، خراطي، چرم سازي، سنگ تراشي، شيشه گري و نقره کاری نام برد.
جاذبه های طبیعی – گردشگری
آباده : منطقه شکار ممنوع توت سیام، منطقه شکار ممنوع بصیران
استهبان : تنگ استهبان تنگ لای تاریک ، تنگ ایج، چشمه بدره، گردشگاه پارک جنگلی استهبان، گردشگاه بک بک
اقلید : تنگ براق، رودخانه شادکام، رودخانه کر، دریاچه کافتر یا شادکام، چشمه محمد رسول ا... (ص)، چشمه بالنگان، چشمه قدمگاه، چشمه جوتو، کوه سفید، طبیعت روستای محمدآباد، طبیعت روستای خسرو شیرین، طبیعت روستای دزد کر
جهرم : رودخانه شور، غارسنگ شکنان
داراب : چشمه اعلان قز، کوه تودج، گردشگاه آب بن
شیراز : باغ ارم، باغ گلستان، دریاچه مهارلو
فسا : چهل چشمه، گردشگاه میان جنگل
فیروزآباد : رودخانه تنگاب، تنگ خرقه، تنگ هایقر، چشمه حنیفیان یا چهل چشمه، رودخانه کنار سیاه، چشمه زنجیران، تنگ رودبال، دانال بهشت خرقه ، جنگل های دست موک و دشت کل
کازرون : دریاچه پریشان، دشت شقایق برم، تنگ جیز، تنگ چوگان، چشمه تنگ جیز، چشمه سراب اردشیر، چشمه سراب دختران، چشمه دادین، طبیعت روستای دوسیران، نرگس زارهای کازرون
لار : رودخانه خشک، منطقه حفاظت شده هرمو
لامرد : تنگ خور لامرد، چشمه آب گرم سراب، طبیعت روستای ترمان، طبیعت چاه شرف، قریه سبزپوش، نخلستان های روستای پسبند اشکنان و هشر اشکنان
مرودشت : آبشار مارگون، آبشار حصار دشتک، تنگ بستانک یا بهشت گمشده، دریاچه درودزن، چشمه تنگ چاهو، سرآسیاب، گردنه چرچر، معدن، سنگ سیوند
ممسنی : دره همیشه سبز بوان، دریاچه هفت برم
نیریز : برکه احمدشاه، دره پلنگان، جزیره نرگس، چشمه برنج زار، چشمه اریو، چشمه زنجیر، چشمه یاقوتی، چشمه نیگی، چشمه نجم الدین، چشمه عاشق، چشمه تار، چشمه فضل وبشر، قنات ریگ، قنات شادالبخت، کتان، خبار و آباد زردشت، منطقه بید بخویه، منطقه حفاظت شده رهرام گور، منطقه حفاظت شده دریاچه بختگان
جاذبه های تاریخی
آباده : آرامگاه خواجه عکاشه بالای کوه خواجو، تپه های باقرآباد، تپه های قلعه کهنه، تل شاه نشین، تیمچه صرافیان، تیمچه مسعودی،خرفخانه سورمق، خرفخانه آباده، قبر مذنب، قبور خورشیدی در کوه خواجه، قلعه گبری، قلعه سورمق، قلعه ایزدخواست، عمارت کلاه فرنگی، کاروانسرای شورجستان، کلاه فرنگی سورمق
استهبان : ایوان سنگی، بقعه پیر مراد، بقعه شیخ محی الدین اعرابی ، چهار طاقی ماه فرخان
اقلید : امام زاده سید محمد، امام زاده عبدالرحمن، حوض دختر گبر و کتبیه پهلوی
داراب : آتشکده آذرجو، آتشکده آذرخش یا مسجد سنگی، آرامگاه سید علاالدین حسن پیرمراد، آرامگاه شاهزاده ابوالقاسم معرف به امام زاده، تل سیاه، تل ریگی، شهر قدیم دارابگر، قصر کیارث، نقش برجسته شاپور
جهرم : آتشکده جهرم معروف به قدمگاه، امام زاده حمزه، امام زاده فضل بن موسی (ع) برادر اصلی امام رضا (ع)، بازار جهرم، قلعه گبری، قدمگاه کوروش، غار سنگ تراشان، مسجد جامع، مسجد و مدرسه خان جهرم
شیراز : آرامگاه سعدی، آرامگاه شاه شجاع، ارگ کریم خانی، بازار وکیل، حمام وکیل، عمارت عفیف آباد، طاق مشیر، معبد حفیظ، مدرسه خان، موزه و عمارت نارنجستان قوام
فسا : آتشکده سامانی، آثار باستانی تنگ مج و تنگ موردی، امام زاده اسماعیل، امام زاده حسن، شاهزاده قاسم، بقعه سید شمس الدین، بقعه زاهد کبیر، تل سیاه، ساختمان نقاره خانه، سنگ قبر یا سنگ سیمان، قلعه ضحاک، منطقه باستانی کوزه گرخانه
فیروزآباد : آتشکده مناره شهر گور، امام زاده بزرگ در میمند، امام زاده اسماعیل، امام زاده شاه حیدر، امام زاده شعیب، قلعه دختر، مقبره های بی بی حور و بی بی نور، نقش تنگاب
کازرون : امام زاده سید حسین (ع) ، امام زاده چهارده معصوم خشت، امام زاده پیربنکی، بازار کازرون، بقعه علامه دوانی، بقعه شیخ ابواسحق کازرونی، بقعه شیخ امین الدین بلیانی یا خانقاه علیا، چهار طاقی بالاده، قلعه پوسکان، کاروانسرای کمارج، کاروانسرای میان کتل، کاروانسرای کنار تخته، نقش برجسته قندیل، نقش برجسته بهرام دوم و کتیبه پهلوی آن
لار : آب انبار سید جعفری، امام زاده میر علی بن حسین (ع)، بازار قیصریه، پل عباسی، قلعه اژدها، قلعه چرو، قلعه قدمگاه مقبره مادر نادر، نقش برجسته عهد عیلام در روستای سه تلو
لامرد : آتشگاه های دوره ساسانی، امام زاده شاه فرج اله، پل آب رسانی رودخانه مهران، حمام هاجرخان، حمام علیخان، قبر ستان علی، قبر سید محی الدین، قبر شاه فرج اله، قلعه اشکنان، قلعه باغ چالد، کاروانسرای مایین، مرقد سید میراحمد، مسجد علیخان، مسجد جامع فال، مسجد رییس علی خان
مرودشت : آرامگاه اردشیر دوم و سوم، برج زندان سلیمان، بقعه حضرت ایوب نبی (ع)، تخت گوهر یا تخت رستم، پل بند امیر و پل خان، سد سنگی داریوش، شهر تاریخی استخر، سنگ نبشته پهلوی، کاخ داریوش، مجموعه کاخ های تخت جمشید، نقش رستم، نقش رجب
ممسنی : آثار هخامنشیان سراوان– فهلیان، آثار آسیاب آبی، امام زاده درب آهنی یا سید علاالدین محمد، امام زاده شیرمرد، دخمه سنگی مادر و دختر، حمام و پل قدیمی فهلیان، سپید دژ، میل اژدها یا دیمه میل، نقش برجسته بهرام، نقش برجسته گورانگون
نیریز : زیارتگاه شاه سلطان یعقوب، چاه امام حسین در دره پلنگان، قلعه اس. پی. ار، مسجد جامع کبیر