استان کهگیلویه و بویر احمد، سرزمینی ناهموار ، کوهستانی و به نسبت مرتفع است. رشته کوه های زاگرس در این استان به صورت موازی، سراسر شمال، شرق، کوههای سیاه و سفید، خومی خائیز، نیل و جنوب شرقی آن را در برگرفته اند. بلندترین نقطه استان، قله دنا با ارتفاع ۴,۴۰۹ متر و پست ترین ناحیه آن «لیشتر» با ارتفاع ۵۰۰ متر از سطح دریا به شمار می آیند. کوه های استان کهگیلویه و بویر احمد که جزو رشته کوه های زاگرس محسوب می شوند در شمال با داشتن یخچال های طبیعی منبع تامین آب رودهای پرآب منطقه هستند. مهم ترین کوه های این استان عبارتند از: کوه خائیز در جنوب دهدشت، کوه نیل و حجال در شمال شرق یاسوج، کوه خامی در شمال شرق گچساران، کوه نور یا نیر در مرکز استان، کوه های سفید و سیاه در بهمئی و شرق لنده، کوه دل افروز در شمال و کوه ساورز.
کاسته شدن ارتفاع کوه ها و مقدار بارندگی و رطوبت هوا در امتداد رشته كوه‌هاي اصلي زاگرس از شمال شرقي به جنوب غربي در استان كهگيلويه و بويراحمد، باعث پیدایش اقلیم دوگانه در منطقه می شود و منطقه را به دو ناحیه گرمسیری در جنوب و غرب و ناحیه سردسیری در شمال و شرق تقسیم می کند.
بخش جنوب و غرب استان از جمله مناطق گرمسیری هستند که به علت قرار گرفتن در مسیر بادهای گرم خوزستان؛ دارای تابستان گرم و خشک همراه با بارندگی کم و زمستان های ملایم بهاری هستند. درحالی که قسمت های شمال و شمال شرقی استان منطقه سردسیر بوده و از ویژگی های مهم آن، ریزش برف و باران فراوان به ویژه در نیمه دوم مهرماه تا اواخر اردیبهشت است و رودهای بزرگ و پرآبی چون کارون و مارون از آن سرچشمه می گیرد.
همچنین آب و هوای این استان تحت تاثیر وزش دو نوع باد؛ بادهای فصلی و بادهای محلی است.
- بادهای فصلی خود به دو نوع؛ باد شمال و باد جنوب تقسیم می شود.
باد شمال یا باد باران زا؛ این باد از دریای مدیترانه و گاهی از اقیانوس اطلس به داخل منطقه نفوذ می کند و پس از تاثیر بر قسمت شمال غربی استان، موجب بارندگی در فصل زمستان می شود. همچنین باد جنوب، باد فصلی دیگری است که به «باد چپ» معروف است. این باد، از جنوب وجنوب غربی می وزد و به دلیل گرمی و خشکی بیش از حد، اغلب به مزارع و محصولات آسیب وارد می کند. به هرحال؛ به علت وجود مناطق مرتفع و وزش بادهای مرطوب، هر دو منطقه ی سردسیر و گرمسیر از میزان بارندگی خوبی برخوردارند و این بارندگی ها باعث به وجود آمدن رودهای متعددی در این استان شده اند. رودخانه های: مارون، بشار و کارون از مهمترین رودهای جاری در این منطقه هستند. غیر از رودخانه های روان در استان؛ دریاچه مو زرد زیلایی نیز در شمال غرب یاسوج قرار دارد که اطراف آن را کوه هایی با سنگ آهکی پوشانده است.
- بادهای محلی: بادهای محلی بر خلاف، بادهای موسمی شمال و جنوب که در تمام مناطق می وزند، بیشتر در نواحی مختلف و کم وسعت استان جریان دارند که مهمترین آن ها عبارتند از: باد آشوب، باد زیر روز، باد کوه باد، باد حیران، باد چوغان.
پیشینه تاریخی
مطالعات باستان شناسی نشان می دهد؛ قسمت های وسیعی از استان کهگیلویه و بویراحمد محل استقرار بشری در پیش از تاریخ بوده است و سرآغاز دوره تاریخی استان را همزمان با امپراتوری ایلام می دانند. البته آثار به دست آمده از تل خسرو، تل مهره ای، گورستان لما و سایر نقاط این منطقه حاکی از این است که این منطقه قبل از ورود آریایی ها دارای سکنه و تمدن بوده است. بعدها با ورود مهاجمین آریایی با هم در آمیخته و قسمت اعظم خال ایالت مهم را تشکیل داده است. این منطقه در دوره عیلامی از اهمیت زیادی برخوردار بوده و آثار متعددی از این دوره در آن پیدا شده است که مهم ترین آن ها گورستان چال شاهین در روستای لما متعلق به هزاره دوم ق. م، است.
مورخان و محققین حوزه تاریخ بر این باورند؛ ولایت «انشان» یا «انزان»، زادگاه «کورش هخامنشی» که یکی از ولایات عیلامی ها بوده، شامل سرزمین کهگیلویه و ممسنی می شد که خاستگاه هخامنشیان نیز است و به عقیده این پژوهشگران؛ مردمان «انزان» از اقوام پارس بوده و با هخامنشیان هم نژاد بودند.
اردشیر بابکان، موسس سلسه ساسانیان نیز خود را منسوب به طایفه بازرنگ در جنوب یاسوج می دانست. کهگیلویه قبل از دوران اسلامی جزو قلمرو حکومتی پارس ها محسوب می شد که «زمیگان» نامیده می شد. در اواخر سده دوم و آغاز سده سوم هجری و همچنین؛ براساس نوشته استخری در کتاب المسالک و الممالک؛ زمانی که فرمانراوی «زمیگان» یعنی «سلمه» مرد، شخصی به نام «گیلویه مهرگان بن روزبه»، با شکست دادن خاندان «ابودلفیان» توانست این نواحی را تصرف کند و از آن جا که این منطقه کوهستانی بود به «کوه گیلویه» مشهور شد.
در دوره حکومت های صفاریان و آل بویه نواحی کهگیلویه از اهمیت خاصی برخوردار بوده است.
سنقور بن مودود سلغری، پس از استقرار در کهگیلویه، به کمک سپاه کهگیلویه بر علیه ملکشاه سلجوقی قیام کرد و در پی این قیام وی توانست، در سال ۵۴۳ هـ. ق، ملکشاه را شکست دهد و این شکست باعث اقتدار و حاکمیت خاندان سلجوقی به مدت یک قرن بر ایران شد. جغرافیایی کوهستانی منطقه کهگیلویه و بویراحمد و قلعه های دست نیافتنی آن در تداوم مخالفت اسماعیلیان با ترکان سلجوقی نقش موثری داشته است.
در عصر آل مظفر یعنی از سال ۷۱۳ تا ۷۹۵ هـ. ق، کهگیلویه از مناطق مهم آنان محسوب می شد.
پس از حمله تیمور به این سرزمین و پیروزی وی، پسرش، عمر شیخ بهادر به حکومت فارس و کهگیلویه و بویراحمد برگزیده شد. در دوران صفویه، کهگیلویه و بویر احمد یک ایالت بسیار مهم محسوب می شده و بیگلر بیگی آن از اعتبار بالایی نزد شاهان صفوی برخوردار بود و ایالت کهگیلویه به سرزمین های وسیعی از اصفهان تا خلیج فارس اطلاق می شد. از مهم ترین حوادث دوره صفویه می توان به جنگ مردم کهگیلویه و بویراحمد با سپاه محمود افغان اشاره کرد که در این جنگ مردم منطقه توانستند نیمی از لشکر سپاه محمد افغان را از پای درآورده و شکستشان دهند.
در زمان حکومت افشاریه، حاکم کهگیلویه، محمدخان بلوچ، به مخالف با نادر شاه پرداخت که در پی این مخالفت توسط نادرشاه سرکوب شد.
کهگیلویه و بویر احمد در عصر زندیه مورد بی مهری حاکمان این عصر قرار گرفت که این خود باعث شورش هایی از ناحیه مردم این سرزمین علیه فرمانروایان می شد که اوج سرکوب و اعمال خشونت آنان در شورش«لیراوی های» کهگیلویه مشاهده شد.
در زمان حکومت قاجاریه، کهگیلویه و بویراحمد یکی از مناطق سه گانه فارس به حساب می آمد. در این دوره نیز همانند دوره زندیه مورد بی مهری واقع شد به طوری که برای سرکوب شورش مردم این منطقه از عوامل و نیروهای خارجی برای سرکوب کمک گرفته می شد.
در زمان حکومت رضا شاه پهلوی، مردم این استان نقش مهمی در سرکوبی شیخ خزیل، جدایی طلب معروف در خوزستان، ایفا کردند. در پی اجرای اصلاحات سیاسی، اجتماعی رضاخان، عشایر منطقه دست به شورش زدند که نتیجه آن بروز جنگ های خونین سال ۱۳۰۷ و ۱۳۰۹ هـ. ش، شد که سرانجام مردم بویراحمدی به ویژه در جنگ تنگ تامرادی، و نیز در سال ۱۳۱۶، عشایر بهمئی، سپاه رضاخان را در هم کوبیدند.
در دوره حکومت پهلوی دوم، مردم این منطقه همواره علیه حکومت مرکزی مخالفت می کردند که از جمله می توان؛ شورش عشایر جنوب، که مرکز شروع آن استان کهگیلویه و بویراحمد بود و نیز جنگ معروف گجستان در سال ۱۳۴۷ هـ. ش، را نام برد.
به دنبال شورش ايل بويراحمد و نیز در نتیجه مبارزات و مطالبات تاریخی، در ۲۲ تير ماه ۱۳۴۲، منطقه کهگيلويه و بويراحمد طبق تصويب نامه مجلس شوراى ملى وقت، از استان‌‌هاى فارس و خوزستان جدا شد و به يک فرماندارى کل تبديل شد و ياسوج که تا آن زمان خالى از سکنه بود، به عنوان مرکز آن تعيين گرديد. در اسفندماه ۱۳۵۲ شمسى فرماندارى کل کهگيلويه و بويراحمد به استان تبديل شد.
اقوام و زبان
به استناد کتاب «ممسنى در گذرگاه تاريخ» مردم لرستان، کهگيلويه و بويراحمد، ممسنى و حتى دشستان بوشهر از يک نژاد بوده و با يک زبان صحبت مى‌کنند. اصلی ترین مشخصه هی فرهنگی و اجتماعی منطقه، در گذشته ساختار اجتماعی عشایری بوده است. هرچند امروزه این ساختار دگرگونی زیادی داشته اما هنوز موقعیت اجتماعی و شناسایی افراد حتی در جامعه شهری استان نیز از طریق وابستگی و تعلقات آنها به ساختار ایلی تعیین می گردد. این منطقه در گذشته نه چندان دور، در قلمرو شش ایل بویر احمد، طیبی، بهمئی، دشمن، زیاری، بابویی بوده است. اکثر مردم استان کهگیلویه و بویراحمد، به زبان لری صحبت می کنند. این گویش بازمانده زبان ایرانیان قدیم است که کمتر تحت تاثیر زبان های بیگانه قرار گرفته است و اختلافات ریشه ای با سایر گویش های لری ندارد.
گویش لری مردم این سامان شاخه ای از فهلویات است و قرابت و هم ریشگی با زبان فارسی دری دارد و آکنده از واژه ها و ریشه های افعال پهلوی ساسانی است. در استان سه نوع گونه گویش لری وجود دارد که عبارتند از:
گویش بویراحمدی، گویش چرامی یا بابوئی، گویش طیبی یا بهمئی.
علاوه بر این ها؛ گویش ترکی قشقایی، نیز در شهرستان گچساران و به صرت پراکنده در سایر نقاط استان مورد استفاده قرار می گیرد.
موقعیت اجتماعی و اقتصادی
مهم ترين ركن فعاليت اقتصادي مردم استان کهگيلويه و بويراحمد را دام پروري است. دام پروري دراستان به دو روش متحرک و ساكن انجام می گیرد كه نوع متحرک آن توسط عشاير كوچنده استان و به تبعيت از شرايط آب و هوايي و تغييرات فصلي، براي دسترسي به مراتع و علوفه مورد نياز، به صورت ييلاق و قشلاق صورت ميپذیرد. علاوه بر دام پروري سنتي و بومي، درسالهاي اخير؛ تعدادي دام داري صنعتي، متشكل ازگاوداري و پرواربندي گوسفند نيز به صورت پراكنده در سطح استان رواج يافته است.
همچنین؛ استان كهگيلويه و بويراحمد به سبب طبيعت مساعد، به ويژه تنوع گياهان جنگلي و وجود آب و هواي مساعد، شرايط مناسبي براي پرورش زنبورعسل به دو روش سنتی و شیوه نوین دارد. غیر از رواج زنبورداري سنتي در مناطق روستايي، گسترش كندوهاي زنبورعسل به شيوه نوين درسالهاي اخير، باعث افزايش درآمد كشاورزان و زنبورداران شده است.
بعد از دام داري، كشاورزي مهم ترين فعاليت اقتصادي ساكنان اين استان را تشكيل ميدهد. وجود زمين هاي كوهستاني و تپه ماهوري و نیز طبیعت خاص منطقه، كشاورزي بيش تر به صورت کشت دیمی است. علاوه بر كشت گندم و جو كه به صورت ديم و آبي در بيشتر مناطق استان رايج است، كشت برنج نيز درمناطق گرم و معتدل استان كه منابع آب كافي دارند، معمول است. محصولات مهم كشاورزي در اين استان؛ غلات، حبوبات، نباتات علوفهاي، ذرت و صيفي جات است كه كشت آنها در مناطق مختلف استان رواج دارد.
موقعيت طبيعي مرتفع، به ويژه كمبود زمينهاي مسطح در مناطق خاور و شمال خاوري استان، باعث شده است كه باغ داري در درههاي كوهستاني و بر روي ارتفاعات ناهموار و پرآب اين مناطق رواج يابد. درسايرمناطق مستعد استان نيز پرورش انواع درخت ها ، از جمله سيب، انگور، گردو و مركبات رونق يافته است. در اين ميان توليد سيب، انار، خرما و انواع مركبات در مناطق كهگيلويه گچساران و چرام اهميت بيشتري يافته است.
در بخش صنعت، استان کهگيلويه و بوير احمد به دو دسته صنايع دستي و صنايع کارخانه اي تقسيم مي شوند. صنايع دستي اين استان شامل: فرش بافي سنتي، بافت انواع گليم، جاجيم، گبه، خورجين، سياه چادر، نمد و محصولاتي نظاير آن است كه بافت آنها در اغلب خانهها و در بيش تر مناطق روستايي و عشايري رواج دارد.
با وجود ذخاير غني نفت، گاز و پراكنده گي ساير منابع معدني دراستان كهگيلويه و بويراحمد، فعاليتهاي صنعتي و معدني دراين استان، نسبت به ديگر مناطق كشور، رشد نيافته رونق چنداني ندارد. ولی با این وجود، غیر از صنايع استخراج نفت در گچساران و كارخانه قند ياسوج، بقيه كارگاههاي صنايع دستي و توليدي تازه تأسيس شدهاند و در زمينههاي صنايع غذايي، فلزي، نساجي و چرم، چوب و سلولزي، شيميايي و دارويي و صنايع ساختماني فعاليت ميكنند. ولی ميزان فعاليتهاي صنعتي و معدني نسبت به فعاليتهاي بخش كشاورزي و خدمات بسيار كم است. از مهم ترین معادن استان كهگيلويه و بويراحمد می توان به: معادن بوكسيت در روستاي سرفارياب دهدشت، معدن مس در روستاي خزنگاه بويراحمد، ذخاير فسفات در روستاي جان قلي یا تيام در منطقه سرفارياب، دخاير گوگرد در روستاي نزاع عليا گچساران، معادن سنگهاي ساختماني در اكثر مناطق استان و معادن گچ در بيش تر مناطق استان اشاره کرد.
علاوه بر معادن بالا، معادن ديگري همچون: شن و ماسه، خاک رس، سنگ آهك و سنگ نما نيز كه به صورت پراکنده در مناطق مختلف استان وجود دارد، را ميتوان نام برد. از اين معادن، بیشتر در فعاليتهاي ساختماني و راه سازي، توليد آجر و موزائيك استفاده ميشود.
سوغات
بخش کشاورزی و دام پروری : گردو، سیب، انگور، عسل، روغن حیوانی
صنایع دستی : قالی، گبه، گلیم، جاجیم و خورجین
جاذبه های طبیعی – گردشگری
دنا : آبشار بن رود، آبشار بهرام بیگی، آبشار منج، آبشار نول، آبشار تنگ نمک، دامنه کوه گل، دامنه کوه دنا، دریاچه کوه گل، دشتک سی سخت، چشمه میشی، حاشیه رودخانه کریک در روستای کریک، گردنه بیژن، منطقه گردشگری خاریدان سی سخت، منطقه حفاظت شده دنا
بهمئی : تنگ سولک، تنگ ماغر، دریاچه برم الوان، جنگل بلوط بهمئی، چشمه خیار کار، حاشیه رودخانه تلخ، طبیعت منطقه ممبی، دریاچه سد مارون
کهگیلویه یا دهدشت : تالاب برم الوان، تنگ گنجه ای، تنگ تامرادی، دامنه کوه نور، غار گبر، غار آب کناری، غار کبوتر، طبیعت روستای چرام، حاشیه رودخانه اعلا
گچساران : آبشار کنج بنار، تنگ دیل، دامنه کوه هامی، دشت لیشتر، چشمه آب گرمو، حاشیه رودخانه شیو، حاشیه رودخانه رونه، حاشیه رودخانه زهره، حاشیه رودخانه نازمکان، حاشیه رودخانه خزبل، حاشیه رودخانه خیرآباد، طبیعت روستای مارین، چشمه مارین
یاسوج : آبشار یاسوج، آبشار بهرام بیگی، آبشار خامی باشت، پارک ساحلی رود بشار، تنگ مهریان، تنگ گنجه ای، تنگ تامرادی، تنگه دو آب مهریان، دامنه کوه آب نهر، دامنه کوه بند گرد، حاشیه رودخانه بشار، حاشیه رودخانه مور زرد زیلائی، حاشیه رودخانه مارون، حاشیه رودخانه خرسان، غار نول، غار مس، هفت چشمه دهکده مارگون
جاذبه های تاریخی
دنا : آبراهه گور گنجو، آسیاب خونگاه، آسیاب پیرو، آسیاب کوخدان، امام زاده عسگر، امام زاده اسحاق، امام زاده محمود طیار، پل های تاریخی پا تاوه، روستای تاریخی لما، روستای تاریخی بیاره، روستای تاریخی دنا، حمام قدیمی بیاره، حمام قدیمی سی سخت، شهر توریستی سی سخت، غار تاریخی آباده، غار تاریخی دوفیری، قلعه کک کهزادی، قلعه بادنگان، کوشک کهنه قلعه، قلعه عزیزی، گورستان پراشکفت، گورستان دلی شب لیز، گورستان چال شاهین، گورستان پای چل، گورستان پیشه ور، محوطه تاریخی سرسور، محوطه امام زاده عبداله چیتاب، محوطه کوشک های میمند
بهمئی : آثار تنگ کپ در ممبی، امام زاده سید اسداله و سید ابراهیم، امام زاده بابا احمد، امام زاده غازی محمود، امام زاده بی بی زینب، امام زاده امیرالمومنین، امام زاده سیاه شیر یا سید عبدالصالح، روستای تاریخی کارند، سنگ نوشته های تنگ سروک، قلعه نادر یا الناظر، مقبره بابا پیر، مقبره شاه زیار، مقبره بنه پیر، نقش برجسته ایلیمایی
کهگیلویه یا دهدشت : آتشكده هاي گل سرخدان، آتشكده خيرآباد، آرامگاه اميرلالپا، آرامگاه شاپور، امام زاده پنجه خل، امام زاده سيد محمد، باغ بلقیس چرام، بقعه خضر، بقعه امام زاده چله خان، پل قلعه دختر دهدشت، تل گرد، تل چگاه، تل گبر، روستای تاریخی دهدشت، قلعه چص گچ، قبرشاپور، قلعه دختر، قلعه مانگشت
گچساران : آتشکده دو گوردوپا، آثار تنگ تاریخی سرولک، امام زاده شاهزاده محمد پشه کان، امام زاده سید محمد سرآبیز، امام زاده سید فخرالدین احمد، امام زاده سید شمس الدین، امام زاده سید سراج الدین ضامن، امام زاده شاه زین العابدین یا شاه زینعلی، امام زاده زین الدین علی، بقایای باستانی خیرآباد یا پل سفلی، بقعه سید محمد، بقعه بی بی گل خاتون، بقعه کاکا مبارک، تپه دهوه، دژکل دوغ فروش، دژ سلیمان، روستای تاریخی گناوه، روستای تاریخی شامبرکان یا شامبراکان، غار تاریخی چال امیرخانی، غار تاریخی چال کلات، غار تاریخی شاه بهرام، قلعه مارین، قلعه اسپر، قلعه خنگ بنار
یاسوج : بقعه امام زاده قاسم، بقعه امام زاده حسن، بقعه امام زاده عبداله، تپه دم چنار، تپه ملا کانیه یا کوشک ملا کانیه، تل شهدا، تل مهره ای، تل خسروی، تخت شاه نشین، روستای تاریخی کریک، سد تاریخی شاه قاسم، گورستان پای چل