استان يزد درقسمت مركزي فلات ايران و در حاشيه ي دشت هاي كوير لوت ، با مساحتی حدود ۱۳۱ هزار و ۵۵۱ كيلومتر مربع ، چهارمين استان وسيع كشور محسوب می شود . این استان از شمال غرب با استان سمنان ، از غرب با استان اصفهان ، از جنوب غرب با استان فارس ، از شرق با استان خراسان شمالی ، از شمال شرق با استان خراسان رضوي و از شرق و جنوب شرق با استان كرمان همسايه است. مرکز استان یزد ، شهر یزد است و شهرهای مهم آن عبارتند از : ابرکوه ، بافق ، تفت ، مهریز ، میبد ، اردکان .
موقعیت جغرافیایی
استان يزد در دامنه « سلسله کوه های مركزي ايران » واقع شده و از پستي ، بلندي ، چاله‌ها و كفه‌هاي كويري‌متعددي تشكيل شده است. ناهمواري‌های استان مشتمل بر تپه‌هاي پاي كوهي، دشت‌ها ، بيابان‌ها ، نواحي كويري وتپه‌هاي ماسه‌اي است. در استان دو رشته كوه متفاوت از هم وجود دارد . اولي بخشي از كوه هايي است كه در جهت‌شمال غربي - جنوب شرقي از مركز ايران عبور مي‌كنند و به « كوه هاي مركزي ايران « معروف هستند . دومي شامل‌رشته كوه هايي می شوند كه در مناطق مركزي ، شمالي و شرقي استان قرار دارند. « رشته شيركوه » كه مانند ديواري‌قسمت‌هاي مركزي استان را از بخش غربي آن یعنی « چاله ابرقو » جدا مي‌كند ، همواره از برف و يخ پوشيده شده و درتامين آب شهرهاي يزد ، تفت و مهريز نقش مهم و اساسي دارد و در ادامه حیات شهرهای بزرگ یزد، تفت و مهریز نقش مهم و اساسی دارند .
بلندترين ناحيه استان يعني « رشته كوه هاي شيركوه » با ارتفاع ۴۰۷۵ متر ، در بخش جنوب غرب استان قرار گرفته و با جهت شمالی شرقی – جنوب شرقی استان را به دو قلمرو « شرقی » و « غربی » جدا می کند و اما پست ترين ناحيه یزد ، شمال تا شمال شرق را در بر مي گيرد كه همراه با « باتلاق هاي نمك » است.
شيرکوهیکی دیگر از ناهمواری های استان وجود است که « دشت رسوبي يزد » ، در فلات مركزي ايران ، از حوزه هاي مهم جغرافيايي کشور محسوب می شود . این دشت رسوبی از « دامنه شيركوه » در جنوب آغاز مي شود و با شيب ملايمي تا « كوير سياه كوه » در شمال ادامه مي يابد .
استان یزد یکی از خشک ترین مناطق حوزه داخلی کشور به شمار می آید که حدود ۱۲/۵ میلیون هکتار از منابع طبیعی را در حاشیه کویر مرکزی ایران در برگرفته است . این استان از نظر پستی و بلندی تنوع فراوانی دارد، به طوری که ارتفاع آن از سطح دریای آزاد در نقاط مختلف متفاوت و از حدود ۸۵۰ متر در اطراف ریگ زرین تا حدود ۴۰۰۰ متر در شیرکوه متغییر است . همچنین دشت هاي كويري استان ، همانندي زيادي با دشت كوير و دشت لوت دارند. عمده ترین کویرهای استان یزد شامل کویر سیاهکوه ، کویرریگ زرین ، کویرالله آباد ، کویر ساغند ، کویر دره انجیر ، کفه مهدی آباد ، کویر مروست ، کویر ابرکوه و کفه تاغستان مي‌باشد.
از نظر آب و هوایی ؛ استان يزد به دو علت اساسي دارای « آب و هوای خشك » است. اول آنكه بر روي « كمربند خشك جهاني « واقع شده وديگر آنكه از درياهاي « آزاد عمان « و « خليج‌فارس » و « درياچه‌هاي داخلي » و « بادهاي رطوبت‌زاي دريايي » بسيار دوراست . یکی از عوامل مهمی که باعث اعتدال نسبی آب و هوای یزد شده وجود « ارتفاعات‌مهم » در اطراف منطقه است ، به طوری که در بهبود هواي استان اثر گذاشته و لذا محیط زیستی مناسبی را در منطقه به وجود آورده است . البته به جز « منطقه كوهستاني شيركوه « ، ساير نقاط استان يزد ، « اقليم گرم « ، « خشك » و « بياباني » دارد كه از غرب و جنوب غربي به طرف شمال شرقي‌و شرق خشك‌تر مي‌شود.
دشت - رسوبياستان یزد ، همچنین ، با قرار گرفتن در بخش مرکزي فلات ايران و نیز به علت وجود « کويرهاي بزرگ لوت » ، « دشت کوير » تا « درياچه نمک قم » ، « کوير نمک هرات » ، « مروست » تا « کوير نمک ابر کوه » و « باتلاق گاوخوني » دارای نا مناسب ترين عوامل طبيعي حاکم بر فلات مرکزي ايران است. به این معنی که ؛ این استان به لحاظ واقع شدن در « مركز ايران » و « دوري از دريا » شرايط آب و هوائي ويژه اي دارد . از يك طرف « بلندي هاي شمالي البرز » و « غرب زاگرس » ، مانع نفوذ رطوبت هاي خزري و مديترانه اي است و از سوي ديـگر مجاورت استـان يـزد با « كـوير خـشك و پـهناور ايـران مـركزي » موجب آب و هواي « خشك صحرائي » مي گردد و به همين دليل بارش سالانه اندك ، رطوبت نسبي ناحيه و نوسانات شديد درجه حرارت سبب گرديده تا استان يزد يكي از خشك ترين استان هاي كشور باشد .
پس به طور کلی ؛ قلمرو وسیعی از استان یزد از نظر تقسیمات اقلیمی ، زیر پوشش « اقلیم‌های خشک » و « فرا خشک » قرار گرفته است. دور بودن منطقه از سفره های آب وسیع ، کمی مقدار بارندگی و بالا بودن میزان تبخیر، عامل اصلی این خشکی به شمار می‌آید . فقط گستره‌های « نیمه مرتفع » و « مرتفع کوهستانی » استان که به علت پدیده های جوی ، باران بیشتری دریافت می‌كنند ، در گروه « اقلیم‌های نیمه خشک » و « نیمه مرطوب » قرار می‌گیرند.
سیستم بارندگی استان یزد از نوع مدیترانه ای است که در قلمرو این استان ، از سمت شرق و شمال به سمت غرب و جنوب، بر میزان بارندگی و بارش افزوده می‌شود،
بارش اندک همراه با تبخير شديد ، دور بودن از دريا ، نزديکي با کوير خشک و پهناور نمک ، رطوبت نسبي کم همراه با گرماي بسيار ، از عواملي هستند که استان يزد را به گونه « خشک ترين استان ايران » در آورده است. گذشته از آن، در اين منطقه نوسان شديد درجه حرارت نيز وجود دارد.
به این ترتیب ، آب و هوای استان یزد به علت قرار گرفتن در « كمربند خشك جهانی » ، دارای زمستا‌ن کوتاه ، سرد و مرطوب است که از آبان ماه شروع شده و تا اواخر بهمن ادامه دارد و در مقابل از تابستان گرم ، طولانی و خشك برخوردار است که از اسفند ماه تا مهر به طول می انجامد .
به طوری که در مناطق کویری استان، نظیر کویر سیاهکوه، ریگ زرین و دره انجیر، میزان بارندگی سالانه با نوساتی در سالهای خشک و تر، نزدیک ۵۰ میلی متر است. ولی در ارتفاعات استان نظیر شیرکوه، باجگان، بن لخت و ندوشن، میزان بارندگی از حدود ۳۰۰ تا ۴۵۰ میلی متر متغیر است.
علاوه بر موارد ذکر شده ؛ « وزش باد » در استان یزد که یکی از استان‌های کویری کشور به شمار می‌آید ، از اهمیت خاصی برخوردار است . « جریان باد » به طور کلی به دلیل تغییرات دمایی و یا ورود سامانه های گرم و سرد به منطقه به وجود می‌آید . « وزش بادهای سیاه » در استان یزد به دلیل برخورداری از اقلیم خشک امری عادی به شمار می‌آید . « باد غالب » در استان ، بیشتر « باد شمال غربی » است که به خصوص از اواسط بهار تا اوایل پاییز می‌وزد. اما « بادهای جنوب شرقی » در شش ماه اول و « بادهای غربی » در چهار ماه از سال ، یعنی از آبان تا بهمن در مراتب اهمیت بعدی قرار دارند .
پیشینه تاریخی
استان یزد از سرزمینهای کهن و تاریخی ایران زمین است . در بعضی از منابع تاریخی ، بنای اولیه برخی از شهرهای این استان چون میبد را به سلیمان پیغمبر ، یزد را به ضحاک و اسکندر مقدونی و ابر کوه را به ابراهیم پیغمبر نسبت داده اند که این خود بیانگر قدمت و دیرینگی پیشینیه تاریخی و فرهنگی سرزمین و مردم این دیار است . مجموعه آثار باستانی پراکنده موجود در این استان نیز به سهم خود گویای این پیشینه تاریخی است . آثاری چون دست افزار های سنگی بدست آمده از دره های شیر کوه ، نگاره های روی تخت سنگ کوه ارنان ، تکه سفالهای منقوش نارین قلعه میبد – متعلق به دوره عیلامی ، غارهای استان و آثار معماری و شهر سازی باستانی نشان می دهد شهرنشینی در یزد ، در چهار نقطه باستانی مهریز و فهرج ، یزد ، رستاق و میبد و اردکان متمرکز بود . پژوهشگران این منطقه را که در مسیر شاهراه های باستانی ری – کرمان و پارس – خراسان قرار داشت ، جزو سرزمینهای دوردست مادها شمرده اند .
تاريخ سكونت انسان در اين خطه از هزاره سوم پيش از ميلادفراتر رفته است ، به طوري كه در عهد پيشداديان طوايف در حال كوچ از بلخ به پارس، اين سرزمين را يزدان ، ناميدند و از آن زمان به بعد يزد محل عبادت شد . از مهم‌ترين مراكز اسكان اوليه اين سرزمين به مهرپادين یا مهريز ، پهره یا فهرج ، خورميش ، ادر یا اردكان ، شواز، قلاع موبدان در ميبد ، طرنج ، عقدا و اشكذر مي‌توان اشاره كرد . شهر يزد به عنوان محلي پاك و مقدس در رأس تمام آبادي‌هاي مزبور قرار داشته است .
به عقیده مورخان ، بناي يزد ، توسط « يزدگرد اول ساساني » بوده و وجه تسميه يزد را با نام « يزدگرد اول » و واژه « يزش » را با معناي « ستايش و نيايش » مترادف دانسته اند . يزد ، يعني آفريننده خوبي ها ، پاكي ها و شهر خداست . نام گذاري اين شهر با واژه « ستايش و نيايش» در زبان پارسي ميانه و با واژه « يزدان يا يزتان» به معني پاك ، مقدس ، فرخنده و همچنين به معني ذات خدا در ارتباط است .
منطقه يزد بي گمان ، در دوران هخامنشي داراي راه هاي بزرگ و معتبر ، راه داري ، مراکز پستي و چاپار بوده است . زيرا علاوه بر راه هاي شناخته شده باستاني ، از روي مدارک پيشين ، راه هاي فراموش شده اي نيز که در روزگار باستان به مرکز اقتصادي و فرهنگي ايران باستان مي پيوسته به تازگي شناسايي شده اند .
در دوران حکومت ساسانيان ، به ويژه در زمان « قباد » ،« انوشيروان » و« يزدگرد اول » ، این منطقه از جايگاه اجتماعي و اقتصادي ويژه اي بر خوردار بوده و به عمران و آبادي آن ، توجه بسيار شده است.
در دوره اسلامی ، سرزمين يزد به دست مسلمانان افتاد و قبايل عرب به سوي ايران سرازير شدند .گروهي نيز از « قبيله هاي بني تميم» و« بني عامر » ، در کوي عر ب هاي يزد ، استقرار يافتند و به شهر يزد ، « لقب دارالعباره » دادند .
در سده ۴ و ۵ هـ . ق ، ديلميان توانست ، بخش هاي از غرب و جنوب ايران و عراق را به دست گیرند ، با آغاز حکومت دیلمیان ؛ تعدادی ازعلويان به يزد مهاجرت کردند و در کوي حسنيان ساکن شدند .
با روی کار آمدن حکومت سلجوقی در سال ٤٤٣ هـ .ق ، « طغرل سلجوقي » ، شخصی به نام « شمس الملوک ظهير الدين ابومنصور فرامرز » را به حکومت مستقل يزد و ابر کوه منصوب کرد . زمان حکومت « ابومنصور فرامرز» همزمان با حکومت طغرل ، آلب ارسلان و ملک شاه سلجوقي بود و این سلاطین احترام ویژه ای برای وی قایل بودند . پس از مرگ « ابومنصور فرامز » ، به ترتيب فرزندش« مويد الدوله ابومنصور علي بن فرامرز » ، « علاءالدوله کاليجار» و « پسرش امير فرامرز » ، بر يزد حكومت كردند . اما از آن جا که « امير فرامرز» پسری نداشت ، حکومت يزد به دو دختر وی واگذارشد و « رکن الدين سام بن وردان روز » ، به اتابکي آنان گماشته شد . بدين ترتيب حکومت يزد ، از « آل کاکويه » به« اتابکان يزد» انتقال يافت .
« رکن الدين سام » ، پس از زمان کمی ، یعنی در سال ٥٨٤ هـ . ق ، از کار اتابکي دختران امير فرامرز کنار رفت و برادرش « عزالدين » ، به اتابکي رسید . « اتابکان يزد» با ايجاد پيوندهاي زناشويي ، روابط دوستانه اي با سلجوقيان بر قرار کردند و مورد احترام و مشورت آنان بودند . « اتابکان» در آبادي و عمران يزد تلاش زیادی کردند و بناهاي زيادي از خود به يادگار گذاشتند.
پس از حمله سپاه مغول به ايران ، « سلطان ابومنصور اتابک » و « قطب الدين » هرچند پیروزی چنگیز را پذيرفتند ولی توانستند با زیرکی و کیاست ، برای حفظ امنیت یزد در مقابل حمله های ویران گر سپاه مغول ، جانشينان حکومت خود را به عنوان دست نشانده های مغول ، معرفی و نگه دارند . همچنین ؛ در این دوره بود که راه داري و نگه داري را ه ها ، توسط بزرگان و امرا مورد توجه قرارگرفت . با برقرار امنیت و اآرامش نسبی در یزد ، فعالیت های بازرگانی و پيشرفت شهرها ، آباد ي ها و مبادله کالاهاي مختلف ، رونق يافت و کالاهاي يزدي تا آن سوي آب هاي جنوبي ايران ، به ويژه هندوستان راه يافت .
سرانجام در سال ٧١٨ هـ . ق حکومت آخرين اتابک خاندان اتابکان يزد یعنی « حاجي شاه بن يوسف » ، به دست « امير مبارزالدين محمد بن مظفر » به پایان رسید . « امير مظفر » ، بزرگ خاند ان مظفر ، از نوادگان« غياث الدين خراساني» بود ، که در دربار ايلخانان مغول وارد خدمت شد و به « حکومت ميبد» رسید ، پس از شکست « حاجی شاه بن یوسف » از طرف « ابوسعید بهادر خان » به حکومت یزد رسید . ولی « مبارزالدین محمد » پس از مرگ « ابو سعید بهادر خان » دم از استقلال زد و بر کرمان ، شيراز و قلمرو « حکومت ملوک شبان کاره » ، در جنوب ايران پیروز شد و بدین ترتیب در سال ٧٢٣ هـ . ق ، « حکومت آل مظفر » را تشکيل دا د .
منطقه یزد ، در طول يک سده فرمان روایی مغول ها بر ايران ، بيش از دو برابرگسترش يافت و با مديريت و تدبير « امير مبارزالدين محمد » ، به یکی از مرکز فعالیت سياسي و اقتصادي کشور تبديل شد . با درگذشت « امير مبارزالدين محمد« در سال ٧٦٥ هـ . ق ، قلمروی حکومت وی بين پسرانش تقسیم شد ، به طوري که « سلطان احمد » ، در کرمان ، « شاه محمود » در اصفهان ، « شاه يحيي » در يزد و« شاه شجاع » درفارس و بخشي از خوزستان به حکومت پرداختند . حکومت ٧٧ ساله « خاندان آل مظفر » اوج دوران شکوفايي و بزرگي منطقه از نظر فرهنگي ، اجتماعي و اقتصادي محسوب می شود . از ديگر ويژگي های مهم « دوره مظفريان» رونق صوفي گري در يزد است. شاهان ، شاه زاده گان و بزرگان مظفري علاقه زیادی به صوفيان يزد داشتند و در میان خاندان مظفري از احترام ويژه ای بر خوردار بودند.
با حمله « تیمور لنگ » به ایران ، در سا ل ٧٩٥ ه . ق ، « حکومت خاندان آل مظفر» خاتمه یافت . « تيمور لنگ » پس از استقرار بر ایران ، « حکومت يزد» را به يکي از نزديکان خود سپرد . اما با بازگشت « تيمور» به « ماوراءالنهر» ، گروهي به رهبری شخصی به نام « آبدار » ، با تکیه بر محبوبیت « خاندان آل مظفر» در بین مردم ، يزد را از دست حاکم تيموري بيرون آوردند. و به دنبال این جریان « سلطان محمد » ، پسر « ابوسعيد طبسي » ، يزد را به دست آورده و استقلال آن را اعلام کرد . در پی این اقدام « سلطان محمد » ، نوه تیمور لنگ ، « پير محمد » ، که در آن زمان حاکم فارس بود به کمک حاکم سيستان همراه با سپاهي ره سپار يزد شده و يزد را به محاصره خود در آوردند و پس از مدت کوتاهی محاصره شهر شکسته شد . « تيمور لنگ » براي حفظ جايگاه هنري واهميت يزد ، دستور داد نسبت به مردم اين سامان نرمي نشان داده ماليات دو ساله را نگيرند و دستور ساخت برج و باروي شهر ونیز دارالحکومه معروف را داد .
ايالت يزد پس از مرگ تيمور ، مدتي محل درگيري « نوادگان تيمور » ، « پير محمد » و « اسکندر» بو د. « شاهرخ » پسر تيمور با پيروز شدن بر ديگران حکومت يزد را به« امير جلال الدين » ، پسر« چخماق سامي » سپر د. وي نه تنها با مردم يزد به خوبي رفتار می کرد بلکه براي عمران و آبادي اين سرزمين نیز کوشید و بناهاي بسياري از خود بر جاي نهاد ، که برخي از آن ها هنوز برجاي مانده از آثار تاريخي و ديدني استان يزد به شمار مي روند.
با روی کار آمدن « ترکمانان قراقويونلو » و« آق قويونلو» ، يزد از دست« تيموريان» بيرون آمد و اميران ترکمن ، يکي پس از ديگري بر ايالت يزد حکومت کردند.
با تسلط شاه اسماعيل صفوي بر تمام ايران در ٩١٣ ه . ق ، حكومت طوايف گوناگون خاتمه يافت. در زمان حکومت « شاه تهماسب صفوی » ، یکی از صوفیان سرشناس به نام « نعمت الله باقي » ، پسر « ميرزا عبدالباقي » ، پس از ازدواج با « دختر شاه اسماعيل» به حکومت يزد رسید .
در پی حمله افغان ها به ایران ، مردم يزد ، به رهبري « ميرزا عنايت سلطان » ،توانستند در مقابل این سپاه مقاومت کنند به طوری که « محمود افغان » ، در گشودن يزد ناکام ماند و راهي اصفهان شد. اما سرانجام « اشرف افغان » ، جانشين « محمود » ، پس از چهار سال نبرد توانست يزد را بگشايد .
اما « نادرشاه افشار » پس از تاسیس « حکومت افشاریه » موفق به بيرون راندن افغا ن ها از ايران شد و پس از این اقدام ، « محمد تقي خان » ، « خواهر زاده عنايت سلطان» را به حکومت يزد منصوب منصوب کرد . وي و فرزندانش ، تا آخر دوره قاجار ، در نقش حاکم يا مستوفي يزد خدمت هاي ارزنده اي به اين سرزمين کرده و آثار تاريخي و بناهاي ديدني بسياري در يزد به يادگار گذاشتند اين منطقه در دوره قاجاريه و پس از آن در آرامش و آباداني به سر برده و هم اكنون نيز يكي از مهم ترين و ارزشمندترين مناطق ايران است .
اقوام و زبان
مردم استان یزد از « نژاد آریادی » و « ایرانی » هستند و به علت موقعیت جغرافیایی ویژه این استان ، از آمیختن با نژادهای غیر ایرانی تا اندازه ای مصون مانده اند . در روزگار باستان و با آغاز شهرنشینی در این سرزمین ، نژادهای دیگری در این ناحیه زندگی می کردند که با نژادهای اصلی ترکیب شدند . علاوه بر مهاجرت آریایی ها به ایران ، در دوره های بعد نیز ، گروه های از اعرب ، ترک ها ، مسیحی ها و کلیمی ها به این منطقه آمده و در این جا ساکن شدند .
مردم استان یزد به « زبان فارسی رایج » ، با پاره ای ویژگی های گویشی سخن می گویند . برخی ویژگی های گویشی در میان شهرستانهای این استان محسوس است . زبان شناسان نیم زبان های جدید ایرانی را به دو دسته غربی و شرقی تقسیم کرده اند . « لهجه یزدی » جزو « نیم زبان های مرکزی دسته غربی » است که در بخش غرب فلات ایران ، تا حدود مرزهای ایران رواج دارد . علاوه بر این ها ، « زرتشتیان یزد » به زبان نیاکان خویش یعنی « زبان فارسی دری » سخن می گویند . ولی این زبان به دلیل پاره ای عوامل اجتماعی ، فرهنگی و اقتصادی با زبان فارسی ترکیب شده و کم کم به فراموشی سپرده می شود .
موقعیت اجتماعی و اقتصادی
استان يزد از دير باز منطقه اي صنعتي بوده و صنايع آن به دو صورت صنعتي و دستي رواج داشته است. فرش بافي ، چاقو سازي ، سبد بافي ، سنگ تراشي ، پارچه بافي ، زيلو بافي ، سراميك ، سفال سازي ، كرباس بافي ، طلا و نقره كاري از صنايع دستي يزد هستند . اين استان از نظر صنايع كارخانه اي اکنون داراي کارخانه هاي توليدي بزرگ و کوچک است. علاوه برکارگاه هاي کوچک نساجي و شيريني سازي ، که شمار آنها بسيار است، ده ها واحد توليدي ديگر وجود دارد که در رشته هاي گوناگون فعاليت مي کنند . صنايع ماشيني ريسندگي و بافندگي از سال ۱۳۱۲ هـ . ش ، در استان يزد پديد آمد . اساس اين دگرگوني وجود صدها کارگاه سنتي بافندگي و هزاران بافنده ماهر و هنرمند در اين منطقه بوده ، که هم زمان با نخستين حرکت هاي صنعتي شدن ريسندگي و بافندگي در کشور، به مراکز توليدي کارخانهاي روي آوردند . استان يزد با دارا بودن ۳۳۰ واحد توليدي نساجي ، نيمي از منسوجات کشور را توليد و عرضه مي کند و ۷۰ درصد زمينه هاي اشتغال صنعتي استان يزد ، به اين صنايع تعلق دارد. علاوه بر صنایع ماشینی و صنایع دستی ؛ صنعت شیرینی‌سازی نیز در استان یزد از قدمتی دیرینه برخوردار است و محصولات آن صاحب شهرتی جهانی هستند که از مرزهای ایران فراتر رفته است . مهم‌ترین شیرینی‌جات یزدی با نام‌های قطاب ، پشمک و باقلوا شهرت دارند.
با وجود شرايط آب و هوايي و زيستي نامناسب منطقه ، تشكيلات زمين شناختي اين استان، ذخيره هاي بزرگ معدني را در دل خود ، جاي داده است ، به طوري که مي توان اين استان را منطقه اي معدني ناميد . بزرگترين قطب هاي معدني آهن ايران در استان يزد قرار دارد . همچنين مي‌توان از معادن غني سرب و روي مهدي آباد ، کوشک ، دره انجير و منصور آباد ، بوکسيت صدرآباد ، معدن اورانيوم ساغند اردکان كه در نوع خود در خاورميانه بي نظير است ، مس اردکان و تفت ، نام برد . گذشته از این ها ، معدن هاي فلزي ، سنگ هاي تزييني با کيفيت بسيار بالا ، مانند : مرمر ، مرمريت ، گرانيت ، چيني و نيز موادي چون باريت ، گچ ، فسفات ، نمک به فراواني در سطح استان يزد وجود دارد.
استان یزد در بخش کشاورزی به دلیل خشکی آب و هوا و میزان بارندگی کم در بین استان‌های ایران ، کمترین اراضی کشاورزی را به خود اختصاص داده است . عمده محصولات کشاورزی یزد شامل خرما ، پسته و گندم می شود .
سوغات
صنایع دستی : انواع لباس های ترمه بافی شده ، زیلو ، سفال ، سرامیک با نقش های اصیل مرغ و ماهی و خورشید خانم ، فرش ، گیوه
بخش شیرینی : باقلوا ، پشمک ، زولبیا ، حاجی بادام ، سوهان ، قطاب ، لوز بید مشک ، لوز پسته ، لوز نارگیل ، لوز زعفرانی
جاذبه های طبیعی – گردشگری
ابرکوه : دامنه کوه پوزه سیاه ، دامنه کوه سفیدی ، دامنه کوه اعلا ، دامنه کوه گاشار ، دامنه کوه ده عرب ، غار اعلا ، غار لاحسینی ، کویر ابرکوه
اردکان : کویر اردکان یا ساه کوه ، دامنه کوه تپه ریگ ، دامنه کوه های خذانق ، دامنه کوه های ندوشن ، غار شگفت یزدان ، طبیعت بخش خرانق ، طبیعت شهرستان اردکان ، منطقه چک چکو یا پیریسوز
بافق : پارک ساحلی زاینده رود در بافق ، پارک شهدای زینعلی ، تپه های شنی در روستای صادق آباد دامنه کوه بن لخت ، تپه های شنی حسن آباد ، چشمه پیروزی ، چشمه آب مرغو ، چنار ۱۰۰۰ ساله باجگان بافق ، طبیعت روستای شادکام ، طبیعت روستای قطرم ، یا پیر قرم ، طبیعت منطقه درند ، منطقه حفاظت شده کوه بافق ، منطقه ییلاقی و چنار کهن سال همسک ، منطقه بیشه در ، منطقه ارس باجگان ، نخلستان های شهر بافق
تفت : آبشار دره گاهان ، تفرجگاه دره گاهان ، دامنه کوه عقاب ، چشمه تار مهر ، چشمه نصیری ، غار نباتی نصرآباد ، طبیعت دامنه شیرکوه ، طبیعت دره سیر – بیدکان
مهریز : آب معدنی چاه گله ، تپه ماهوری کالمند ، دامنه کوه ریگ ، دامنه کوه مگسل ، چشمه فصلی غربال بیز ، چشمه فصلی دامگاهان ، حاشیه رودخانه فصلی منشاد ، سرو کهن سال مهریز ، غار آهكي كوه بيروييه، طبیعت دره آدروشک ، منطقه حفاظت شده حیات وحش کالمند بهادران
جاذبه های تاریخی
ابرکوه : آب انبار ابرکوه ، امام زاده سید احمد ، امام زاده شهیدان ، درخت سرو ۴۰۰۰ ساله ، قلعه رباط ، قلعه عزت آباد ، مسجد جامع ، مناره مسجد نظامیه ، گنبد عالی ، خانه آقازاده ، یخچال خشتی
اردکان : آب انبار قلعه ، آتشکده شریف آباد ، آتشکده احمد آباد ، امام زاده میر سید محمد ، امام زاده سید نورالدین ، رباط شاه زاده ، رباط خرگوشی ، زیارتگاه پیر سبز ، زیارتگاه پیر هریشت ، زیارتگاه پیران زرتشتی ، زیارتگاه پیر شاه اشتادا یزد ، زیارتگاه پیرشاه مهر ایزد ، زیارتگاه پیرشاه مراد ، زیارتگاه پیرشاه فریدون ، تکیه بازار نو ، دخمه های شریف آباد ، دخمه ترک آباد ، حسینیه بازار نو ، حمام سعدیا ، خانقاه اردکان ، کارگاه های ارده گیری ، مقبره روح الله خاتمی ، فرودگاه انگلیس ها ، مسجد زیرده ، مسجد جامع آب انبار دوراه ، مسجد زردک موزه مردم شناسی
بافق : ارگ عبدالرضا خان بافقی ، امام زاده عبدالله بن موسی ، باغ تیتو ، باغ سرچشمه یا باغ سلوچ ، باغ عمارات ، باغ سر در صدرآباد ، تپه های تاریخی قاضی میر جعفر ، خانه وحشی بافقی ، خانه قاضی میر جعفر ، قلعه کافر ، قلعه صادق آباد ، قلعه شهرآباد ، مدرسه علمیه ، مسجد سر استخر ، مسجد امام حسین (ع) ، مسجد حاج حسین ، مسجد چهارده معصوم (ع) ، مسجد فاطمیه بافق ، مسجد آهن شهر ، مسجد صاحب الزمان (ع) ، مسجد حاجی سید حسن ، محله لرد ، میدان خان
تفت : آب انبار سرده ، آب انبار برسه ، آتشکده های زرتشتی ، آسیاب و دژ پهلوان ، بقعه سید گل گل سرخ توران پشت ، بقعه پیر مراد توران پشت ، بقعه چهل دختران توران پشت ، بقعه شیخ جنید توران پشت ، بقعه شاه خلیل ثانی حسینیه غیاث آباد ، حسینیه شاه ولی ، سنگ قبر صفی قلی بیک ، سنگ قبر خانش بیگم ، قدمگاه مرتضی علی ، قلعه شواز ، مسجد و حسینیه محله گرمسیر ، مسجد شاه ولی ، مسجد شاه یحیی ، مسجد جامع بیدا خوید ، مسجد شیخ علی بنیمان ، مسجد توران پشت ، مسجد اسلامیه یا فراشاه ، مزار توران پشت ، نقوش تخته سنگ کوه ارنان
مهریز : آرامگاه شیخ عبدالله ، آرامگاه بها الدین ، امام زاده پیر غیب ، باغ پهلوان پور ، برج و آسیاب پیر نورکی ، دروازه مهریجرد ، خانه سر یزد ، قدمگاه حضرت علی (ع) ، قلعه گبری ، قلعه مهرپادین ، قلعه خورمیز ، قلعه سر یزد ، قلعه هرفته ، قلعه مروست ، قلعه محمد باقری ، قلعه ملکی ، قنات حسن آباد ، قنات شاه حسینی ، قنات آب میری ، قنات ارزاندازان ، قنات بغداد آباد ، مسجد باغ بهار ، کاروانسرای مدور ، کاروانسرای چهار ایوانی ، کاروانسرای زین الدین ، کاروانسرای کرمانشاه ، کاروانسرای نو سر یزد ، کاروانسرای شمس ، کاروانسرای شاه عباسی ، مسجد منگاباد ، مسجد سرحوض ، مسجد جامع مهرپادین ، مسجد جامع باغ بهار ، مسجد جامع منگاباد ، مسجد جامع خورمیز ، نقوش تخته سنگ ارنان
میبد : آب انبار کلا ، چاپارخانه ، آب انبار حاج آقا احمد ، آب انبار حاج ابوالحسن ، آب انبار حاجی رضا ، آب انبار حاجی محمد رضا ، آب انبار دوشیزه ، آب انبار محله بالا بفروئیه ، آب انبار میانی حسن آباد ، امام زاده خدیجه خاتون ، امام زاده سید ابوالقاسم بیده ، امام زاده میر شمس الحق ، امام زاده سید صدرالدین قنبر ، بافت تاریخی میبد ، برج کبوتر خانه ، بقعه شیخ ابوالقاسم بفروییه ، برج و بارو و دروازه شارستان ، بنای سلطان رشید ، روستای تاریخی خرانق ، قلعه نارین ، قلعه بشنیغان ، قلعه مهرجرد ، مسجد جامع میبد ، معبد چک چک ، موزه زیلو ، یخچال قدیمی
یزد : آتشکده زرتشتیان ، آب انبار شش بادگیر ، آب انبار فهادان ، آب انبار چهار سوق ، آب انبار نصرآباد ، آب و انبار وقت و ساعت ، آب انبار کوشک نو ، آب انبار جنگ ، آب انبار خواجه دو دهنه ، آب انبار دروازه مالمیر ، آب انبار رستم گیو ، آب انبار باغ گندم ، آب انبار بوطیری – ابوالمعالی ، آب انبار شهدای فهرج ، بازار یزد ، باغ دولت آباد ، ، بقعه و مدرسه سید شمس الدین ، بقعه زرندیان ، بقعه سید پنهون ، بقعه شاه سید رضا ، دخمه زرتشتیان ، حاشیه مسیل هنشک ، حمام خان ، خانقاه شیخ علی بنیمان ، خانه لاری ها ، خانه ملک التجار ، کاروانسرای خان ، کاروانسرای خان پنج ، کاروانسرای علی آباد ، مدرسه ضیائیه ، حمام مسجد جامع ، حمام گلشن یابزرگ گازرگاه ، حمام خان ، حمام خرمشاه ، خانه ملک زاده ، خانه محمودی ، خانه مشروطه ، عمارت آتش و بهرام ، قبر پیر نارستانه ، کاروانسرای زین الدین ، مقبره شیخ زین العابدین علی خاموش ، میدان خان ، مسجد بزرگ پشت باغ ، مسجد بیاق خان ، مسجد چهل محراب ، مسجد محله ابوالمعالی ، مسجد جامع کبیر ، مسجد جامع عتیق ، مسجد سرپلک ، مسجد شاه عبدالقیوم