نبرد آب و كوير در تالاب بين المللي گاو خوني
« تالاب گاو خوني » يكي از 19 تالاب بين المللي ايران است كه در كنوانسيون رامسر در سال 1349 به ثبت رسيده است . اين تالاب يكي از اكوسيستم هاي طبيعي استان اصفهان است كه در نقطه پاياني زاينده رود قرار گرفته است و به عنوان يك اكوسيستم طبيعي واقع در يك منطقه خشك مي تواند و بايد در توسعه پايدار منطقه نقش مهمي داشته باشد كه تا كنون و چنانچه بايد به آن پرداخته نشده است .
موقعيت جغرافيايي
تالاب ( مرداب ) گاوخوني در فاصله 140 كيلومتري جنوب شرقي اصفهان و 30 كيلومتري شهر تاريخي " ورزنه " قرار دارد . اين تالاب در جنوب شرقي بخش بن رود و شهر ورزنه ، شمال شرقي بخش جرقويه و در جنوب غربي شهرستان نايين و غرب منطقه ندوشن از استان يزد و شمال غربي كوير ابرقو قرار دارد . ارتفاع آن از سطح دريا 1470 متر مي باشد و به حالت مثلثي شكل ديده مي شود ، حداكثر عرض آن در حدود 50 كيلومتر و حداكثر طول آن 25 كيلومتر است . عمق آب در اكثر نقاط آن اندك و در حدود يك متر مي باشد كه بر اساس مقدار آب ورودي به تالاب در طول سال تغيير مي كند . اگر چه شهر زيباي ورزنه ( مركز بخش بن رود ) نزديك ترين شهر مجاور تالاب و بهترين راه دسترسي به تالاب گاوخوني محسوب مي گردد كه پذيراي مسافران ، دانشجويان ، محققين ، شكارچيان و دوستداران طبيعت در طي سال جهت بازديد از تالاب است ليكن دسترسي به تالاب گاوخوني از طريق منطقه جرقويه عليا و روستاي خارا نيز امكان پذير است اما با مشكلات بيشتري همراه مي باشد .
وجه تسميه
گاو خوني از تالاب گاو خوني در نوشته هاي مختلف گذشته و حتي حال به صورتهاي گوناگوني ياد شده است : از جمله تالاب گاو خوني ، گوخوني ، گورخوني ، گاوخانه ، گاوخاني ، گاو خواني و آخر آب . از بين اين واژه ها حالت متداول امروزي آن بيشتر تالاب گاوخوني است كه در زبان محلي ( ساكنين شهر ورزنه ) اين واژه ها با كمي تغيير به تالاب گاوخوني معروف شده است . در فرهنگ دهخدا در توضيح واژه گاوخوني آمده است : گاوخوني يعني خانه گاو چه در گذشته رسم بر اين بوده كه روستاييان گاوهاي خود را جهت چرا در اطراف باتلاق رها مي كردند و اين رسم از دير زمان به يادگار مانده است . در يك حكايت افسانه اي ديگر از گاوخوني با نام گودخوني يا گورخوني ياد كرده اند . برخي از شكارچيان در حين شكار در دام اين تالاب گير افتاده و جان خود را از دست داده اند . حتي در برخي از نوشته ها حكايت شده كه بهرام گور در حين شكار گورخر در اين باتلاق فرورفته و جان خود را بر سر بي رحمي اش از دست داده است . از اين رو درباره وي سروده اند : « بهرام كه گور مي گرفتي همه عمر ، ديدي كه چگونه گور بهرام گرفت »
گاوخوني در گذشته
از لحاظ تنوع پوشش گياهي و آبزيان و حيات وحش ، گاوخوني به مراتب غني تر از حال بوده و جانوراني مانند : گورخر ، آهو ، يوزپلنگ ، خوك و پرندگاني شبيه فلامينگو ، مرغابي ، آنقوت ، تنجه ، غاز خاكستري و ... در آن به وفور وجود داشته است . رنگ سرخ و زيباي تالاب به دليل زندگي يك نوع سخت پوست به نام " ارتمياساليا " است . بيش از سي نوع پوشش گياهي نيز در تالاب وجود دارد از جمله تاغ ، گز ، اشك ، گون ، شور ، پرند ،قيچ و ... كه اكنون تنها درختان گز و نيزارها به چشم مي خورد .
گاوخوني در حال حاضر
به دليل صيد و شكار بي رويه از يك طرف و آلودگي و كاهش شديد آب در نتيجه ورود فاضلاب ها و احداث سد زاينده رود از طرف ديگر روز به روز از تعداد پرندگان وحوش آن كاسته شده و به مرحله نابودي كامل رسيده است . افزون بر آن افزايش بهره برداري از آب زاينده رود جهت مصارف كشاورزي ، صنعت و نوشيدن ، همانند پروژه عظيم آب رساني به يزد باعث افت شديد آب ورودي به تالاب شده است و اكوسيستم تالاب را در معرض مرگ تدريجي قرار داده است . به دليل خشكسالي سالهاي اخير ، استفاده بي رويه از آب زاينده رود و به دنبال آن گرماي شديد هوا ، آتش سوزيهايي رخ داده است كه عمده پوشش گياهي منطقه را نابود ساخته است .
حيات وحش
مجموعه تالاب گاوخوني شامل تنوع قابل ملاحظه اي از زيستگاهها و رويش گاه ها مركب از آب شوره و نمك زار ، رودخانه ، مصب ، نيزار ، آبگيرهاي فصلي ، تپه هاي ماسه اي بادي و كوهستان در شمال غربي و شرق است . اين منطقه در گذشته زيستگاه مناسبي براي آهو ، ميش ، قوچ ، گورخر و يوزپلنگ بوده است . در اين ناحيه خزندگان از جمله بزمجه ، مارمولك ، و انواع مار و قورباغه باتلاقي فراوان بوده است . اين تالاب ساليان متمادي ميزبان صدها هزار پرندگان آبزي و كنار آبزي بوده است . يكي از جالب ترين و جذاب ترين ويژگي هاي تالاب ، زمستان گذراني پرندگان مهاجر مي باشد .در سال 1373 جمعيتي از فلامينگوها كه تعداد آنها را حدود 150000 قطعه برآورد كرده اند سطح تالاب را به طور زيبايي سفيد پوش كرد . مهمترين پرندگاني كه فهرست آنها به عنوان پرندگان تالاب گاوخوني ثبت رسيده است عبارتند از : كشيم ، فلامينگو ، غاز خاكستري ، آنقوت ، بوتيمار كوچك ، حواصيل زرد ، اگرت ، اردك سبز ، اردك مرمري ، اردك سرحنايي ، خوتكا ، چگر ، سرسبز ، خروس كولي ، قوي گنگ ، عقاب مارخور ، منقر ،كبك ، تيهو ، دال ، عقاب دو برادر و تعداد ديگري از پرندگان . از اين موارد فقط تعداد اندكي باقي مانده و بقيه گروه هاي حيات وحش آن به طور كلي از بين رفته است . در هر حال اين منطقه از قابليت احيا برخوردار است و مي توان با عودت دادن جانوران ياد شده و حفظ كامل آنها منطقه اي از نظر حفاظت و تفريحگاه به وجود آورد به شرط آنكه آب مورد نياز تامين گردد.
پوشش گياهي تالاب ( جنگل گز ونيزارها )
ابتدا مصب رودخانه را نيزارها و گزستان وسيع و انبوه فرا گرفته و نيز مملو از جلبك هاي سبز مي باشد . بخش كوچكي از حاشيه شمالي زاينده رود از مصب به طرف ورزنه ، داراي پوشش هالوفيت است و بوته كاري آتريپلكس صورت گرفته است و در دو بخش شمال غربي تالاب ، كوه سياه واقع شده است كه بلندترين ارتفاع منطقه محسوب مي شود در قسمت شرقي پوشش گياهي بيشتري است . گاوخوني داراي گياهان نمك دوستي است كه از گونه هاي معروف آن مي توان از اسپند ، شيرين بيان ، ساليكورنيا ، اشنو ، چوبك و ني به ويژه انواع و اقسام گز را نام برد كه د رگذشته به صورت بيشه هاي پر درختي بوده است كه در نتيجه قطع درختان و به كار بردن آن در سوخت و همچنين تهيه زغال از بين رفته اند . وجود چاله هاي بي شماري كه جهت تهيه زغال ايجاد گرديده و در اغلب نقاط گاوخوني مشاهده مي گردد معرف اين امر است . درختان گز به واسطه از بين رفتن ، امروزه به صورت بوته هاي پاي كوتاه درآمده است و ديگر پناهگاه مناسبي براي گورخرهايي كه در اين حوضه فرو رفته زندگي مي كنند نيست . قسمت عمده اي از اراضي به علت شوري و قليائيت زياد فاقد هر گونه رستني است . در تاريخ اصفهان نوشته حاج شيخ حسن خان جابري آمده است : حجاج ، نايب اصفهان را گفت تو را به شهري مي فرستم كه سنگش سرمه و گياهش زعفران است و اشعار عرب در وصف اصفهان محقق ، كه زارعين در آنجا زعفران به عمل مي آورده اند و مخصوصا در حدود ورزنه و رويدشت محلي است كه آن را شهر سبا گفته و امروزه معدومه است و گل رنگ هم شبيه به زعفران به نواحي آنجا بسيار يافت مي شود .
تالاب گاوخوني يكي از بكرترين چشماندازهاي طبيعي استان اصفهان محسوب ميشود كه به علت موقعيت جغرافيايي و مشكلات دسترسي به آن- به ويژه در گذشته- چهره طبيعياش كمتر با اقدامات سودجويانه بشر دستخوش تغيير شده است، از اين رو جلوههاي بينظير و چشماندازهاي زيبايي را براي اهل ذوق و دوستداران طبيعت در دامان خود به وجود آورده است. اين تالاب در آستانه ورود به كوير (مرز ميان اكوسيستم آبي با خشكي) واقع شده و انعكاسي از شرايط حاكم بر اين دو بومسازگان است.
براي بازديد از تالاب گاوخوني يكي از فصول زير پيشنهاد ميشود:
الف) اوايل بهار: در اين ايام وضعيت آب و هوايي منطقه مطلوب و درجه دماي محيط مناسب است. از طرف ديگر چنانچه در زمستان گذشته ميزان بارندگي قابل ملاحظه باشد، در ارتفاعات و دامنههاي شمالي مشرف به تالاب از جمله كوه سياه، رويش انبوه گياهان علفي و يكساله با رنگهاي مختلف مناظر بسيار زيبايي را به وجود ميآورد كه از بالاي ارتفاعات مذكور ميتوان علاوه بر مشاهدهي اين جلوههاي زيبا، از تماشاي چشماندازهاي طبيعي و بكر تالاب نظير بخش چمنزار (جنگل)، درياچه، تپههاي شني، بنجيا و . . . لذت برد. اما از آنجا كه پرندگان مهاجر تالاب جهت جوجهآوري و توليد مثل در آن باقي نميمانند با گرم شدن هوا مهاجرت خود را به نقاط شمالي آغاز ميكنند، در اين ايام سال كمتر پرندهاي در تالاب ديده ميشود. ب) فصل پاييز و اوايل زمستان: در اين زمان با سرد شدن هوا در نقاط شمالي، مهاجرت هزاران پرنده به تالاب آغاز ميشود و با حضور انواع پرنده آبزي از جمله فلامينگو، اردك، كاكاييها، حواصيل و . . . شكوه وصفناپذيري در طبيعت زيباي تالاب حاكم ميشود كه چشم هر بينندهاي را مجذوب ميكند. اگرچه گاهگاهي با شليك گلولهاي آرامش حاكم بر تالاب بههم ميخورد و يا پرندهاي خونين بال از آواز خواندن باز ميماند. لازم به ذكر است كه در اين فصول به خاطر امكان وجود بارندگي و خاكي بودن بخشي از مسير- ورزنه تا گاوخوني- مسافرت ميبايست با رعايت مسايل ايمني همراه باشد و اتومبيل از جاده اصلي خارج نشود، در غير اين صورت امكان گير افتادن در خاكهاي پف كردهي حواشي قسمتهايي از جاده وجود دارد.
جهت بازديد از تالاب گاوخوني راههاي مختلفي وجود دارد كه اغلب از شهر ورزنه ميگذرد. اين راهها تا ورزنه آسفالته و از آن پس تا تالاب خاكي است. دسترسي به تالاب اغلب از طريق ورزنه صورت ميگيرد، زيرا در اين مسير مسافت كمتري پيموده ميشود. همچنين اين راه به بخشهاي شمالي تالاب- محل الحاق زايندهرود- منتهي ميشود كه داراي جلوههاي زيباتر و طبيعت متنوع ملايمتري نسبت به نخشهاي ديگر تالاب است. دسترسي به بخشهاي جنوبي تالاب از طريق روستاي خارا امكانپذير است.